Сәсән рухы табыр сәсәнен

Өфөлә Бөтә Рәсәй сәсәндәр конкурсы үтте. Республика халыҡ ижады үҙәге ойошторған был сарала баһалама ағзаһы булараҡ ҡатнашырға һәм һәр сығыш яһаусы менән гала-концерт көнөндә генә түгел, ә ярыш барышында танышырға насип булды.

Милли асыл

Дөрөҫөн әйткәндә, был сараның эсендә ҡайнау, төрлө милләт, төрлө дин тотҡан, бөтөнләй дин тотмаған замандаш һүҙ оҫталары сығышын күреүҙе үҙем өсөн ҙур шәхси һәм һөнәри бәхет һананым. Кеше глобал­ләшеү мәлендә заман тарафынан нисек кенә йотолған һымаҡ тойолһа ла, баҡтиһәң, беҙҙең тамырҙарыбыҙ, төп асылыбыҙ, боронғо йырҙарҙа, көйҙәрҙә, риүәйәттәрҙә, эпос­тарҙа һаҡлан­ған булмышыбыҙ үҙен юғалтма­ған икән дәһә! Ул әленән-әле беҙгә үҙе хаҡында иҫкә төшөрөп торған. Юҡҡа йәшләй генә Мөхәмәтша Буран­ғолов “Урал батыр” эпосын яҙып алып, тап милләттәр юғалыр мәлдә уны халыҡҡа тапшырып ҡалдыр­ма­ған. Бында Күктәрҙең ҡыҫылы­шы, Аллаһ Тәғәләнең боронғо асыллы милләтте ҡурсалауы ишараһы күренә.

Конкурсанттар төрлө төбәктәр­ҙән килгәйне. Иғтибарҙы йәлеп иткәндәре ха­ҡында һөйләйем. Коми Республи­каһынан лауреат исеменә лайыҡ булған Илья Чуркин нимәһе менәндер беҙ бала саҡта күреп кенә ҡалған урыҫ бабай­ҙарын, уларҙың һөйләшеү рәүешен хәтерләтте. Ул яйлап ҡына сәхнәгә сыҡты ла өләсәһе һөйләгән хикәйәтте еткерҙе. Телде аңлаған кеше аңлағандыр, мин — юҡ, ул бөтөнләй урыҫ телендә сығыш яһаманы, бәлки, телдең элекке яңғыра­шында, әллә коми телендә булды монологы, әммә эске энергияһы, моңо арбаны ла ҡуйҙы. “Һин ниндәй телдә уҡының?” тигән һорауға ул: “На ком баба говорила!” – тип яуап бирҙе. Ул телде айырым атап билдәләмәне, әммә баһа­лама ағзалары ла, залда ултыр­ған тамашасылар ҙа уның сығы­шында ана шул тап сәсәндәргә, халыҡтың боронғо һүҙен еткереү­селәргә хас ауаз ишетте. Ул шул төбәктә йәшәгән халыҡтың рухи ҡомартҡыһының бер сағылышын алып килгәйне.

Саха (Яҡут) Республикаһынан “Дьолуо” фольклор ансамбле (етәксеһе – Людмила Константиновна Цой) сараның бер күре­неше, йәме, ҡото булды. Улар яҡут халҡының милли кейемдә­рендә милли музыка ҡоралдарын тотоп сәхнәгә сыҡты. Теҙелешеп ултырып алдылар ҙа, әйҙә, китте “Олонхо” әҫәрен һөйләү. Бында уларҙың айырым-айырым, аҙаҡ бергә ҡушылып та әйтеүҙәренә иғтибар итергә кәрәк. Тотош бер ҡеүәтле боронғо тамашаға торош булды был сығыш. Людмила Константиновна аҙаҡ ансамблдә “олонхосы”ларҙың төрлөһө төрлө ерҙә йәшәүе, төрлө вазифала эшләүе, төпкөл ауылдарҙан булыуы, уларҙы йыйып, ҙур йылға аша борамға ултырып сығыуы хаҡын­да ентекләп һөйләгәндә: “Олонхо беҙгә барыбер барып етергә ярҙам итер, тип теләнек!” – тигәненә иғтибар иттем. Ә беҙ, үҙ сиратыбыҙҙа, Урал батыр саҡырған ҡунаҡтары килеп етһен, имен ҡайтһын өсөн барыһын да эшләне, тип уйлап торабыҙ әле бына. Эйе-эйе, тап шулай. Урал батырҙың рухы, уның ҡеүәте халыҡҡа ҡайтҡан, яҡынайған мәлдә башҡа төрлө уй килмәй ҙә. Халыҡҡа ҡайтҡан тигәндә, бөгөнгө балаларҙың “Урал батыр” эпосын яттан һөйләп, эстә­ренә заман афәттәренән һаҡлар ҡот (код) алыуҙары, ошо рәүешле беҙ яйлап, өҙөлә башлаған рухи ептәрҙе, епсәләрҙе ялғап, ере­беҙгә сәсәнлек ҡеүәтен ҡайтара башлауыбыҙ хаҡында әйтергә теләйем. Нәбиебеҙ – ул Урал батыр.

Яҡут ҡыҙы Айта Васильева нисек һоҡланғыс сығыш яһаны! Уларҙың һәр береһенең тама­шаһын күрергә кәрәк, дөрөҫөн әйткәндә, һүҙ менән генә килеш­терә торған ғәмәл түгел эпосты башҡарыусыны тасуирлау!

Ханты-Мансиҙан Тимофей Молданов сығышында үҙҙәре­нең аулау йолаһын да күрһәтергә тырышты. Һәр бер сығыш яһау­сының милли асылы менән сәх­нәгә сығыуы иғтибарҙы йәлеп итте.

Эпостың киләсәге бар

Эпос – ул һәр нәмәнең башы. Бөтә төр сәнғәттәр, бөтә төр ижад, һәр төр фәлсәфә, һәр төр донъяны ҡабул итеү – былар барыһы ла унан башлана. Эпос – бөгөнгө кешелектең нигеҙе. Кем белә, бәлки, быға тиклемге цивилизацияларҙың да нигеҙе­лер?

Дәүләкән районынан Зөләрәм Снигирева “Заятүләк менән Һыуһылыу” эпосын һөйләп, шулай уҡ лауреат исеменә лайыҡ булды. Бына ошо рәүешле риүә­йәттәр, хикәйәттәр һөйләгән­дәрен минең дә ишеткәнем булды. Дәүләкән районының Мәкәш ауылында йөҙйәшәр Ғәйнамал әбей бар ине, беҙ уға барып, “Саҡ менән Суҡ”, “Заятүләк менән Һыуһы­лыу” әҫәрҙәренең тап беҙҙең ауылда һаҡланған варианттарын йыя торғайныҡ. Быны уҡытыу­сыбыҙ Фәниә Хәсәнова­ның ҡушыуы буйынса атҡара инек. Ул ваҡытта ниндәй ҡо­мартҡы ишетеүебеҙҙе, уның тап боронғоса башҡарыуҙарының шаһиты булғаныбыҙҙы беҙ, балалар, аңлап та етмәгәнбеҙ, әммә әле булһа әбейҙең көйләп кенә, яйлап ҡына, һеңдереп кенә һөйләүе хәтерҙә ҡалған. Зөләрәм апай ҙа ана шул тап боронғо башҡарыу, эпос­ты еткереү рәүешен һаҡлаған.

http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/33323-ssn-ruhy-tabyr-ssnen.html